عقرب ها، موجوداتی سمی هستند که در ایران نیز مانند بسیاری از کشورها، موجب تلفات انسانی می شوند. نیش برخی از عقرب ها بسیار خطرناک و کشنده است. درمان نیش عقرب باید در سریعترین زمان ممکن انجام شود وگرنه، ممکن است منجر به آسیب های شدید و حتی مرگ فرد عقرب گزیده شود.
اقدامات اولیه برای درمان نیش عقرب
عواملی که می تواند در کاهش آسیب های احتمالی ناشی از نیش عقرب، قبل از رسیدن به مراکز درمانی مهم و مؤثر واقع شود، عبارتند از:
- قرار دادن کیسه یخ و کیسه آب سرد روی محل گزش
- پایین تر قرار دادن عضو گزیده شده از سطح بدن فرد مانند آویزان کردن دست یا پا
- بستن محل گزش عقرب با یک تکه پارچه نوار مانند عریض و یا شریان بند …
درمان نیش عقرب در ایران
در بیشتر مواقع برای درمان نیش عقرب به صورت قطعی، از پادزهر استفاده می شود.
در ایران، در برخی استان ها، آمار عقرب گزیدگی در آن ها به بیش از هزار مورد در سال می رسد، که عبارتند از:
- خوزستان
- بوشهر
- هرمزگان
- سیستان و بلوچستان
اما نکته جالب این است که سرم های ضد زهر عقرب که در خوزستان برای درمان نیش عقرب به کار رفته و مفید واقع می شود، در مورد عقرب گزیدگی های استان سیستان و بلوچستان کارآمد نیستند و در برخی مواقع با وجود استفاده از پادزهر و سرم های ضد عقرب متفاوت، فرد عقرب گزیده را به کام مرگ می فرستد.
تشخیص گونه عقرب در درمان قطعی نیش عقرب، اهمیت ویژه ای دارد
درمان عقرب گزیدگی؛ ایمونوتراپی
امروزه روش های متفاوتی برای درمان بیماری ها مورد استفاده قرار می گیرد! یکی از این روش ها برای درمان نیش عقرب، ایمونوتراپی است.
ایمونوتراپی یا ایمنی درمانی، یک روش درمانی برای مداوای برخی بیماری های صعب العلاج است که با سرکوب یا تحریک پاسخ سیستم ایمنی عمل می کند. سیستم ایمنی بدن از گلبول های سفید خون به همراه اندام ها و بافت های ایمنی موجود در سیستم لنفاوی که در مغز استخوان ساخته می شوند، تشکیل شده است.
تحریک سیستم ایمنی در درمان برخی سرطان ها و برخی انواع بیماری های ناشی از نقص سیستم ایمنی به کار رفته است. یکی از روش های درمانی که برای نیش عقرب مورد استفاده قرار می گیرد نیز ایمنی درمانی است. همچنین این روش در درمان مشکلات سلامتی زیر نیز آزموده شده است.
- آلرژی
- رد پیوند اعضاء
ایمونوتراپی و درمان نیش عقرب
ایمونوتراپی غیرفعال، تنها درمان اتیولوژیک نیش عقرب یا مار است.
ایمونوتراپی، روشی بر اساس تجویز آنتی بادی های تولید شده از حیوانات است که قبلاً در مقابل زهر گونه های مربوطه یا مشابه، آنتی بادی هایی تولید کرده است. با جدا کردن آنتی بادی ها از سایر اجزای پلاسما، سرم آنتی بادی به دست می آید، به دنبال آن هضم آنزیمی و تصفیه صورت گرفته و سپس محصول نهایی به دست می‌آید. در نتیجه، اثربخشی و ایمنی به میزان قابل توجهی افزایش می یابد.
آنتی ونوم یا پادزهر
بسیاری از آنتی بادی هایی که در حال حاضر تولید می شوند بخش هایی خالص هستند که اثرات جانبی احتمالی را کاهش می دهد. با این حال، آنتی بادی های ضعیف تصفیه شده ممکن است واکنش های جانبی جدی را ایجاد کنند که به تجویز سریع آدرنالین نیاز دارد. واکنش هایی نظیر:
- خارش شدید
- افت شدید فشار خون
- تورم در ناحیه گلو
- ضایعات پوستی
- سایر واکنش های آلرژیک
ایمونوتراپی، بهترین راه درمان نیش عقرب
آنتی ونوم یا ماده ضد زهر یا پادزهر، باید هر چه سریعتر و به صورت درون وریدی جهت انتشار بهتر و تسهیل پیچیدگی با زهر، تصفیه شود. آنتی بادی ها و سلول های خونی که به سم وصل می شود، دیگر پخش نمی شوند. از بین بردن کمپلکس، آنتی بادی سم را از قسمت بافت به خون جذب می کند. حتی اگر این سم بلافاصله با آنتی بادی خنثی نشود، حذف آن باعث برگشت سریع نشانه ها و علائم می شود. این مسئله هم به صورت تجربی و هم از لحاظ بالینی تأیید شده است. این مقدار بر اساس موارد زیر قابل کنترل است.
- علائم
- زمان بین شروع سوزش و شروع درمان
- زمان پیشرفت علائم بالینی
- چگالی محلول ضد زهر
- شرایط پزشکی
مقدار ماده ضد زهر مصرف شده یکی از اصلی ترین جنبه هایی است که در این نوع درمان، باید ثابت بماند.
پادزهر؛ مزایا و معایب
آنتی ونوم ها به ویژه در آفریقا و آسیا به ویژه در هند که عقرب های خطرناک زیادی دارند، با توجه به اثربخشی و کارآیی شان در درمان نیش عقرب به دلایل مختلف، بحث‌برانگیز هستند.
یک. اثرات جانبی ناشی از پادزهر
ترس از اثرات جانبی ناشی از پادزهر به زمانی بر می گردد که کل آنزیم های اصلاح شده در سرم ها، مورد استفاده قرار می گرفتند. در هند در برخی مواقع با اینکه درصد مرگ و میر ناشی از نیش عقرب پایین بود، اما برخی پادزهر ها می توانند اثرات جانبی خطرناکی را در ۵۰ درصد از افراد عقرب گزیده ایجاد کنند.
دو. استفاده نادرست از پادزهر
نگرانی هایی در مورد استفاده نادرست از آنتی بادی، چه از طریق روش نامناسب (غیر از راه وریدی) و چه با مقادیر ناکافی از آن، وجود دارد. در واقع، اغلب درمان ها، از جمله آن هایی که در آزمایش های بالینی مورد استفاده قرار می گیرند، از آنتی ونوم ها با روش خنثی کردن استفاده کردند که بین ۳ تا ۵ برابر مؤثرتر بودند. سرانجام، کارآزمایی های بالینی انجام شده به منظور تأیید اثربخشی آنتی بادی ها از نظر تعداد، بسیار کم و غالباً مغرضانه بوده اند. با این حال، یک کارآزمایی بالینی کنترل شده تصادفی نشان داد که پادزهر، سم را از محفظه پلاسما در کمتر از یک ساعت حذف کرد و درمان قطعی در کمتر از ۴ ساعت در تمام بیماران درمان شده با پادزهر، به دست آمد.
مقدار پادزهر مصرفی در نتیجه درمان نیش عقرب بسیار حائز اهمیت است
مدیریت عملی بیماران عقرب گزیده
ایمونوتراپی به شرطی که پادزهر مناسب و با کیفیت بالا در دسترس باشد، درمانی مناسب است.
زیرا سم را از بین می برد و باعث کاهش خطر عوارض ناشی از عقرب گزیدگی می شود. به این دلایل مهم، رسیدگی هرچه سریع تر پس از عقرب گزیدگی، لازم و ضروری است. علاوه بر این، این روش باید برای عموم مردم ارائه شود و توزیع آن در مراکز بهداشتی، محیطی با مدیریت منطقه ای انجام شود. همچنین باید آموزش هایی برای کارکنان مراکز بهداشتی وجود داشته باشد. محدودیت اصلی استفاده از آنتی ونوم قابلیت دسترسی به آن است که یا به سختی تهیه و تولید می شود و یا هزینه تأمین آن بسیار بالاست.
جایگزین های مناسب برای ایمونوتراپی
در مراکز درمانی و بهداشتی که نمی توان از ایمونوتراپی استفاده کرد و نسبت به امکانات موجود، می توان گفت که ایمونوتراپی یک روش گران قیمت بوده و برای آن مرکز درمانی مفید نیست، می توان از سالیسیلات (داروهای ضد التهاب غیر استرئیدی) استفاده کرد. در دیگر موارد می توان از احیای سیستمیک، علاوه بر تجویز سالیسیلات استفاده کرد.
مقدار مورد استفاده پادزهر، به چگالی محلول خنثی کننده آن بستگی دارد.
تجویز باید از طریق مسیر داخل وریدی یا به صورت فشار داخل وریدی آهسته، در مواردی که خونریزی شدید است؛ و یا با تزریق در ۲۵۰ میلی لیتر سرم، طی بیش از ۳۰ دقیقه انجام شود. در صورت عدم موفقیت در اولین تلاش، ایمونوتراپی ممکن است بعد از دو ساعت تکرار شود.
عوامل مهم در درمان عقرب گزیدگی
درمان موفق عقرب گزیدگی، به ویژه در مواردی که با عقرب های مرگبار مواجه هستیم، به عوامل بسیاری بستگی دارد. نظیر:
- تشخیص اولیه گزش عقرب در زمان مناسب
- شناخت صحیح گونه عقرب
- انجام کمک های اولیه برای عدم پخش زهر در خون
- انتقال سریع مصدوم به مراکز درمانی
- انجام اقدامات سریع کادر درمان برای نجات جان بیمار
- استفاده از داروها و روش های مناسب برای کاهش عوارض ناشی از زهر عقرب
عقرب گزیدگی همیشه در کشورهای مختلف از جمله ایران، تلفاتی به همراه دارد! برخی از افراد در مناطقی عقرب خیز با امکانات درمانی کم، زندگی می کنند و این مسأله، تلفات ناشی از عقرب گزیدگی را افزایش می دهد. بهترین راه برای کاهش این تلفات و درصد مرگ و میر، پیشگیری از ورود عقرب ها به خانه و نابودی این موجودات در صورت ورود به خانه خواهد بود. ساده ترین راه نابودی عقرب ها در قسمت های مختلف خانه، استفاده از سموم عقرب کش است.
