ترکیبات زهر عقرب

زهر عقرب از ترکیبات سمی مختلفی تشکیل شده است. در عین حال که هر یک از این سموم، نحوه عملکرد متفاوتی دارند، گاه تاثیرشان بر عملکرد یکدیگر می تواند عوارض شدید و پیچیده ای در بدن فرد گزیده شده، ایجاد کند.

عقرب گزیدگی

عقرب گزیدگی در بسیاری از کشورهای با اقلیم گرمسیری نظیر ایران، اتفاق بسیار رایج و متداولی است.

اگرچه زهر اکثر عقرب ها، فقط باعث درد موضعی در بدن می شوند و تهدید برای سلامت شخص گزیده شده بوجود نمی آورند، اما هیچ وقت نباید نیش عقرب را دست کم گرفت، زیرا تقریباً حدود یک سوم از موارد عقرب گزیدگی، می تواند منجر به مرگ شود.

سالانه بیش از ۱.۵ میلیون عقرب گزیدگی در جهان اتفاق می افتد!

زهر عقرب و عوارض آن به روی بدن انسان

کودکان در مقابل زهر عقرب بسیار حساستر هستند. شدت خطرناک بودن نیش عقرب، به میزان و نوع نوروتوکسین های موجود در زهر عقرب مربوط می شود. واکنشی که نوروتوکسین در بدن ایجاد می کند، آزاد شدن ناگهانی انتقال دهنده های عصبی از سیستم عصبی است. همچنین این ترکیبات، یک پاسخ التهابی قوی در بدن ایجاد می کنند که باعث تشدید علائمی از جمله موارد تنفسی می شود. همچنین ممکن است سیستم های حیاتی بدن نظیر سیستم قلبی-عروقی، تنفسی، عصبی و عضلانی، به طور مستقیم تحت تأثیر زهر عقرب قرار بگیرد. در ابتدای ورود زهر به بدن، فشار خون بالا می رود و گاهی اوقات، زهر اثرات قلبی و تنفسی شدیدی ایجاد می کند.

یک سوم از عقرب گزیدگی ها، انسان ها را به کام مرگ می کشاند.

میزان کشنده بودن زهر عقرب

طبق برآورد داده ها، سالانه در حدود ۱.۵ میلیون عقرب عقرب گزیدگی در سراسر جهان اتفاق می افتد که ۲۶۰۰ مورد از این تعداد عقرب گزیدگی، منجر به مرگ می شود. با توجه به جمعیت بخش های مختلف جهان و تعداد موارد عقرب گزیدگی که در هر بخش گزارش شده، می توان نتیجه گرفت بالاترین نرخ عقرب گزیدگی های منجر به مرگ، در خاور میانه اتفاق می افتد. اگرچه عقرب گزیدگی در بین بزرگسالان شیوع بیشتری دارد، اما شدت و اثر زهر عقرب در کودکان، به طور قابل توجهی بیشتر است. به همین دلیل میزان مرگ و میر ناشی از نیش عقرب، در کودکان ده برابر بیشتر از بزرگسالان می باشد.

عقرب ها چگونه موجوداتی هستند؟

عقرب ها یک گروه بسیار بزرگ هم جنس، از بندپایان هستند که در حدود ۱۵۰۰ گونه از آن ها در سراسر جهان یافت شده است. از میان این تعداد، حدود ۳۰ گونه به خانواده عقرب های Buthidae متعلق می باشند. زهر اعضاء این خانواده عقرب، بطور بالقوه برای انسان ها خطرناک است. این بندپابان، موجوداتی منزوی هستند و در فصول گرم سال، در طول شب ها به فعالیت می پردازند. عقرب ها، غالباً داخل خانه یا محیط اطراف آن را به عنوان محل سکونت خود انتخاب می کنند. این امر، دلیل بالا بودن آمار عقرب گزیدگی در بین کودکان در بسیاری از نقاط جهان را به خوبی روشن می کند.

دریافت به موقع پادزهر، منطقی ترین روش درمان عقرب گزیدگی است.

تولید زهر در بدن عقرب

دستگاه تولید زهر عقرب، شامل یک وزیکول یا کیسه زهر است که به همراه یک جفت غده ترشح کننده زهر در تلسون، یعنی آخرین بند دم عقرب قرار دارد. این کیسه زهر، توسط یک لایه ماهیچه ای خط دار و قابل جابجایی احاطه شده است. این ماهیچه مقدار زهر بیرون رانده شده از نیش عقرب را کنترل می کند. در نتیجه شدت علائم  ناشی از نیش یک عقرب در موارد مختلف می تواند متغیر باشد. همچنین امکان گزش های “خشک” ، یعنی بدون تزریق زهر نیز توسط این ماهیچه ها فراهم می شود.

ترکیب زهر عقرب

زهر عقرب از پروتئین ها و آنزیم های مختلفی تشکیل شده است.
این ترکیبات با تحریک کردن کانال های یونی موجود در سلول های عصبی، سبب بروز اختلالاتی در بدن فرد یا جانور گزیده شده می شوند.

طبقه بندی زهر عقرب

طبقه بندی زهر عقرب بر اساس چهار معیار مشخص می شود:

1. کانال یونی درگیر به ویژه کانال های سدیم، پتاسیم، کلر و کلسیم،
2. گیرنده های اختصاصی  که زهر در آن به کانال یونی متصل می شود،
3. ساختار سه بعدی زهر
4. نوع پاسخ ایجاد شده در بدن، در نتیجه فعال یا غیرفعال کردن کانال های یونی

انواع سموم موجود در زهر عقرب:

ممکن است زهر عقرب از ترکیب چندین سم مختلف تشکیل شود که این سموم می توانند با یکدیگر در تعامل باشند. علائم پیچیده و به سرعت پیشرونده ناشی از زهر عقرب در فرد گزیده شده نیز، در نتیجه همین ترکیبات متنوع موجود در زهر بوجود می آید. در رابطه با پستانداران، به ویژه انسان ها زهری که دارای ترکیبات مؤثر بر کانال سدیمی است اهمیت و تاثیر بیشتری دارد. از میان زهر عقرب هایی که تا کنون مورد مطالعه قرار گرفته و طبقه بندی شده، دو نوع سم اصلی وجود دارد که با نام های سموم گروه آلفا و سموم گروه بتا، شناخته می شوند.

بیشترین نرخ عقرب گزیدگی منجر به مرگ، مربوط به خاورمیانه است!

سموم آلفا:

سموم آلفا، به عنوان “وابسته بالقوه” شناخته می شوند. این سم که در زهر عقرب های paleotropical یافت می شود، تمایل بالایی به اتصال به گیرنده های غشایی دارد. سموم-α پتانسیل بسته شدن کانال سدیم را بدون تغییر پتانسیل باز کردن آن، غیرفعال می کند. بنابراین این سم، فقط در هنگام باز شدن کانال ها عمل می کند. نتیجه اصلی دپلاریزاسیون و قطبش زدایی ناشی از سم آلفا بسیار قوی است و به دنبال آن، تحریک پذیری رخ می دهد. در دوزهای زیاد زهر، سم پتانسیل عمل سلول های تحریک کننده را به تأخیر می اندازند و سکته ناقص، آریتمی قلبی و نامنظمی ضربان قلب را سبب می شود.

سموم بتا:

سموم β، در محل دیگری از کانال سدیم فعال شده و اثر می کنند.
این سم، نسبت به سموم آلفا، پتانسیل عمل پایین تری دارند. سم بتا، پتانسیل غشایی را به طور مستقل فعال کرده و منجر به پاسخ عضلانی میوکلونیک یا اسپاستیک می شود.

عقرب گزیدگی در اغلب کشورهای گرمسیری پدیده ای رایج است.

گاما توکسین:

برخی عقرب ها مانند Tityus serrulatus دارای زهری هستند که به آن گاما توکسین گفته می شود.
این زهر دارای اثر ترکیبی است.
به این معنی که باز شدن کانال یونی غشایی را مسدود می کند. اما اگر کانال در حالت باز باشد نیز، مانع از بسته شدن آن می شود.

سایر سموم موجود در زهر عقرب و عوارض ناشی از آن ها:

سایر سموم موثر بر کانال های یونی غشایی، از جمله کانال پتاسیم، در ترکیبات زهر عقرب ها وجود دارند، اما به نظر می رسد که این سموم، علائم فرعی در بدن انسان ایجاد می کنند. با این حال، تمام این سموم می توانند یک عمل متقابل بر روی علائم بالینی انسان داشته باشند و منجر به سندرم های متناقض نما یا عوارض شدید شوند. در نتیجه، ممکن است زهر بطور جداگانه دارای اثرات بالینی خفیفی باشد، اما وقتی این سموم با هم ترکیب شده و در ارتباط باشند، اثرات بالینی آن ها افزایش می یابد.

پادزهر عقرب از بروز عوارض جدی در فرد گزیده شده، جلوگیری می کند.

اهمیت سرعت شروع درمان در بهبود عوارض عقرب گزیدگی:

هرچه درمان و معالجه، یعنی پادزهر یا مراقبت های ویژه پزشکی، توسط فرد گزیده شده سریعتر دریافت شود، احتمال مرگ و میر ناشی از گزش عقرب، کمتر می شود. علاوه بر کاهش احتمال مرگ و میر ناشی از عقرب گزیدگی، مراجعه سریع به مراکز درمانی، روند درمان را ساده تر کرده و سرعت بهبودی را به میزان قابل توجهی افزایش می دهد. زیرا هر چه مدت زمان بیشتری از عقرب گزیدگی سپری شود، علائم بالینی پیچیده تر و متناقض تر می شوند، به خصوص با در نظر گرفتن سرعت بالای پیشرفت علائم و شروع عوارض در برخی موارد، انتخاب روش درمانی درست نیز مشکلتر می شود.

پادزهر و تأثیر آن بر درمان عوارض عقرب گزیدگی:

در حال حاضر منطقی ترین و راحت ترین روش درمان عقرب گزیدگی، درمان با استفاده از پادزهر است.
پادزهر به منظور از بین بردن سریع زهر وارد شده به ارگان های مختلف بدن و برای کاهش خطرات و عوارض در این ارگان ها، مورد استفاده قرار می گیرد. پادزهر های خالص جدا شده بسیار موثر و ایمن هستند، حتی اگر توسط پرسنل غیرمجرب به فرد تزریق شود، می تواند در مراحل اولیه، از بروز عوارض جدی جلوگیری کند.
توجه داشته باشید که این امر در گرو دسترسی به موقع به آنتی بادی می باشد.

با سم عقرب اسکورپیان‌کیلر، عقرب ها را از محیط زندگیتان ریشه‌کن کنید.