بررسی عقرب های ایران
عقرب ها به دلیل گزش دردناک و زهر کشنده برخی از آن ها، همیشه مورد توجه بوده اند. در ۵۰ سال گذشته، عقرب های ایران از جنبه های مختلف بیولوژیکی و سم شناسی مورد مطالعه قرار گرفته اند. این تلاش ها بیشتر در زمینه شناسایی گونه های مختلف موجود در ایران متمرکز شده است.
” ایران از جمله کشورهایی است که تعداد زیادی از گونه های عقرب به ویژه انواع خطرناک و کشنده در آن یافت می شوند. مردم مناطق کویری ایران همیشه در معرض گزش عقرب بوده اند. از جنوبی ترین تا شمالی ترین مناطق ایران، گونه های مختلفی از عقرب زندگی می کنند. عقرب ها موجوداتی با زندگی شبانه هستند که نیشی سمی دارند و از آن برای دفاع از خود و گرفتن حشرات برای تغذیه استفاده می کنند. “
آمار مرگ و میر در ایران بر اثر نیش عقرب
اکثر مرگ و میر انسانی در دنیا؛ از طریق بندپایان سمی؛ مربوط به عقرب ها است.
یکی از مهمترین مشکلات درمانی و بهداشتی در کشورهای گرمسیری و نیمه گرمسیری از جمله ایران، کشته شدن بسیاری از افراد در اثر گزش عقرب می باشد. بنابراین، شناسایی گونه های مختلف عقرب همیشه مورد توجه پژوهشگران و محققان بوده است.
طبقه بندی عقرب در ایران
طبقه بندی گونه های مختلف عقرب ها طی دهه های گذشته دستخوش فراز و نشیب های زیادی بوده است. تعداد گونه های عقرب شناسایی شده در طول ۲۵ سال چندین بار تغییر کرده است.
نبود روش علمی و دقیق در مورد شناسایی عقرب ها، نامگذاری آن ها و طبقه بندی عقرب ها در ایران نیز در این گزارشات متفاوت، دخالت دارد. با وجود پیشرفت وسیع استفاده از تکنیک های مولکولی و بیوشیمیایی، در ایران هنوز هم برای شناسایی و طبقه بندی عقرب ها از روش های سنتی موفولوژیکی استفاده می شود. این امر منجر به سردرگمی مداوم در طبقه بندی این موجودات می شود. در این مقاله، یک فهرست از گونه های مختلف عقرب در ایران بدون در نظر گرفتن روش های مورد استفاده برای مطالعه این بندپایان تهیه و گزارش شده است.
شناسایی عقرب ها در ایران
تغییر در ساختار گونه های موجود در مناطق مختلف آب و هوایی و جغرافیایی یکی از دلایل اصلی عدم ثبات در طبقه بندی این عقرب ها می باشد. رفع این مشکل مستلزم اتخاذ برخی از روش های جدید شناسایی گونه ها از جمله تکنیک های مولکولی و ژنتیکی است.
بررسی پراکنش عقرب ها در ایران
در حال حاضر، تحقیقات و مطالعات گوناگون نشان می دهد که مناطق جنوبی و جنوب غربی ایران از نظر تنوع و فراوانی گونه های عقرب غنی می باشد. تغییر در روش های مورد استفاده برای شناسایی گونه های مختلف عقرب در ایران، می تواند منجر به تخمین دقیق تر در مورد توزیع و تراکم جمعیت آن ها در سراسر کشور ایران شود. بنابراین یک روش یکپارچه برای انجام یک مطالعه کامل و سراسری در سطح استان ها و شهرها بایستی صورت گیرد. مطابق معمول، استان های جنوبی و جنوب غربی از نظر تنوع گونه ها غنی ترین خواهند بود. اما با حرکت از سمت جنوب غربی به سمت شمال شرقی و شمال غربی، تنوع گونه های عقرب کاهش می یابد.
انواع گونه های عقرب در ایران
پس از بررسی مقالات منتشر شده توسط محققان مختلف درباره عقرب های گزارش شده در ایران، آن ها به سه خانواده طبقه بندی شدند. این خانواده ها شامل موارد زیر هستند:
- Buthidae
- Scorpionidae
- Hemiscorpiidae
این سه خانواده ۶۴ گونه و ۲۰ جنس هستند.
از میان این ۶۴ گونه، ۵۵ گونه متعلق به خانواده بوتیده، ۶ گونه متعلق به خانواده همیسکورپیده و ۳ مورد به خانواده اسکورپیونیده تعلق دارند. به ترتیب، بیش از ۸۶٪ گونه های عقرب شناسایی شده در ایران عضو خانواده بوتیده، ۹.۵٪ متعلق به خانواده Hemiscorpiidae و ۴.۵٪ به خانواده Scorpionidae تعلق دارند.
عقرب های خانواده بوتیده
پراکنش جغرافیایی
بزرگترین خانواده عقرب ها در ایران، عقرب های Buthidae هستند.
خانواده بوتیده به عنوان بیشترین و متنوع ترین خانواده عقرب در ایران شناخته شده است. از بین ۶۴ گونه عقرب شناسایی شده در ایران، ۵۵ گونه عقرب متعلق به خانواده Buthidae است. این خانواده به استثناء نیوزلند و مناطق قطبی زمین، در جهان به صورت گسترده توزیع و پخش شده اند. این گونه عقرب ها بیشتر در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت می شوند.
اندازه و مشخصات ظاهری عقرب های خانواده بوتیده
اندازه گونه های مختلف عقرب در خانواده Buthidae بین ۲۰ تا ۱۲۰ میلیمتر است. آن ها دارای استخوان جناغ مثلثی شکل هستند. برخی از گونه های این عقرب، اندازه های بزرگتری نیز می توانند داشته باشند. با این وجود، اکثراً Buthidae را عقرب های با اندازه متوسط طبقه بندی می کنند.
زهر در عقرب های خانواده بوتیده
برخی از گونه های Buthidae بی ضرر هستند، در حالی که برخی از گونه های این خانواده بسیار خطرناک هستند و بایستی به طور کلی از آن ها دوری کرد. بسیاری از گونه‌های Buthidae سمی هستند و درجه کشندگی این سم برای انسان کمتر از ۲۰ می باشد.
عقرب های خانواده اسکورپیونیده
این گونه عقرب ها در آفریقا، آسیا و استرالیا یافت می شوند.
تا کنون ۲۰۸ گونه از این عقرب شناسایی و ثبت شده است. این عقرب ها در ایران در جزیره هنگام و استان کرمان نیز گزارش شده اند. خوشبختانه گونه های گزارش شده از این عقرب ها در ایران، خطرناک نیستند.
عقرب های همیسکورپیده
این عقرب ها قبلاً با نام Ischnuridae شناخته می شدند. اما در سال ۲۰۰۵ محققان نام این خانواده را به Hemiscorpiidae تغییر دادند. اعضای این خانواده کاملاً شبیه اعضای خانواده اسکورپیونیده هستند. در حقیقت، آن ها قبلاً در یک خانواده واحد طبقه بندی می شدند. گونه Hemiscorpius lepturus یکی از اعضای خطرناک این خانواده از عقرب ها می باشد.
در ایران، یک جنس و ۶ گونه از اسکورپیونیده مشاهده و گزارش شده است.
خطرناک ترین عقرب های ایران
آندروکتونس کراسیکودا
در میان عقرب های خانواده بوتیده، عقرب آندروکتونس کراسیکودا، خطرناک ترین و کشنده ترین عضو خانواده بوتیده است.
این عقرب به عقرب سیاه نیز شناخته می شود.
اندازه این عقرب به ۱۲ سانتیمتر نیز می رسد. عقرب آندروکتونس کراسیکودا، تیره بوده و به رنگ های قهوه ای و خرمایی دیده می شود. نیش این عقرب بسیار بزرگ است. عقرب کراسیکودا در بیشتر نواحی ایران یافت می شود. این عقرب در استان های زیر پراکنش زیادی دارد.
- استان های جنوبی، مانند: خوزستان، بوشهر، هرمزگان
- استان های غربی، مانند: آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه
- استان های شرقی، مانند: خراسان، سیستان و بلوچستان
همیسکورپیوس لپتوروس
در بین عقرب های همیسکورپیده نیز عقرب همیسکورپیوس لپتوروس که در خوزستان به آن عقرب گادیم نیز شناخته می شود از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا گزش ناشی از این عقرب در مقایسه با سایر عقرب های خطرناک، دردناک نیست. این موضوع سبب می شود تا افرادی که توسط این عقرب گزیده شده اند، دردی را احساس نکرده و علائم مشخص عقرب گزیدگی را نیز بروز نمی دهند. در برخی از افراد نیز علائم زیر بروز می یابد:
- التهابات پوستی
زخم - جراحات کوچک
بسیاری از این افراد بدون هیچ علائمی می میرند.
رنگ این عقرب زرد شفاف است و اندازه ای کوچک بین ۵ تا ۸ سانتیمتر دارد.
این گونه عقرب بیشتر در استان های غربی و جنوبی به ویژه استان های خوزستان و لرستان و هرمزگان زندگی می کند.
اهمیت پزشکی عقرب گادیم
همیسکورپیوس لپتوروس از مهمترین عقرب های دارویی و پزشکی در ایران محسوب می شود.
تنها ۳ گونه عقرب گزارش شده از اعضای خانواده Scorpionidae در ایران، از نظر پزشکی اهمیت چندانی ندارند. مناطق جنوبی و جنوب غربی ایران از نظر تنوع گونه های عقرب بسیار غنی است.
عوارض ناشی از عقرب گادیم
برخی از گونه های عقرب گزارش شده در ایران دارای نیش سمی و کشنده دارند و برخی گونه های دیگر دارای نیش دردناک دارند.
گزش با این عقرب ها می توانند عوارض زیر را به همراه داشته باشد:
- افت فشار خون
- تپش قلب
- تشنج
- بیهوشی
- حواس پرتی
- بی قراری
- اضطراب
- همولیز
- زخم
- مرگ بافت های بدن و پوست
- نارسایی کلیه
کنترل عقرب ها
عقرب یکی از مهمترین آفاتی است که سلامت عمومی مردم در مناطق مختلف ایران را تهدید می کند و باعث آسیب و آزار آن ها می شود.
یکی از روش هایی که برای کنترل این آفات آزار دهنده مورد توجه مردم قرار گرفته است، استفاده از سموم شیمیایی دفع آفات است. با این حال، علاوه بر ایجاد مشکلات آلودگی زیست محیطی توسط این سموم، عقرب ها می توانند به طور فزاینده در برابر سموم دفع آفات شیمیایی مقاوم و مصون شوند. در نتیجه استفاده از سموم دفع آفات در مبارزه علیه عقرب ها بایستی با دقت، برنامه ریزی شده و صحیح اجرا شود. به همین دلیل باید از سموم تخصصی ضد عقرب که برای دفع عقرب فرموله شده اند استفاده کرد تا علاوه بر خلاص شدن از شر عقرب ها، از ایجاد مشکلات زیست محیطی در طبیعت و مقاوم شدن عقرب ها در مقابل این سموم پیشگیری کرد.
